Onlangs was ik aanwezig op de traditionele De Ruyter lezing van Mars en Mercurius, een vereniging waarvan de leden een verantwoordelijke positie in het bedrijfsleven bekleden en die, met hun officiers-achtergrond, een onderling netwerk onderhouden waarbinnen respect, kameraadschappelijkheid en vertrouwelijkheid de speerpunten zijn. Een van de sprekers was Prof Paul Frissen, die sprak over de elites die in een politieke orde even onvermijdelijk als noodzakelijk zijn. Paul Frissen schrijft over dit hoogst actuele thema in zijn boek "Gevaar verplicht". Hij is ook auteur van “De staat van verschil”, waarin de differentie van de wereld naar voren wordt geschoven als bescherming tegen de totalitaire verleiding van de politiek. In haar poging de burger op te voeden komt de overheid achter diens voordeur en onder diens bed. Dat is meer dan onwenselijk.
Alom vallen pleidooien voor leiderschap te beluisteren, terwijl het ongemak over dat thema hardnekkig blijft bestaan. De politiek is in de greep van de verheffing. De staat mag, nee moet weer beschaven. Paternalisme is helemaal terug. Moraliseren is de nieuwe politieke correctheid. Van links tot rechts wordt de burger bij hand genomen, voor zijn eigen bestwil en tot heil van de gemeenschap. De pleidooien voor verheffing suggereren dat de staat momenteel moreel neutraal is en relativistisch, dat onvoldoende over waarden en normen wordt gewaakt, dat te weinig wordt opgetreden.
Het kabinet bereidt een Handvest Verantwoordelijk Burgerschap voor. Het kabinet wil kennelijk een ander volk. Te weinig burgers zijn klaarblijkelijk verantwoordelijk. In een democratie liggen de verhoudingen helaas anders. De burger kan een ander kabinet willen, niet andersom. Sterker nog, de notie van burgerschap houdt in dat de burger eenzijdig zijn verhouding met de staat definieert. Voor het overige moet de burger vooral tegen de staat worden beschermd.
Paul Frissen verklaart de politiek tot een gevaarlijke institutie. Het geweldsmonopolie stelt bijzondere eisen aan politieke elites: terughoudendheid, zelfbeheersing en zelfbeperking. Politieke representatie is dan ook een zaak van distantie en niet van populistisch leiderschap. Met goede redenen is het geweldsmonopolie hebben aan de staat toevertrouwd. Met dit monopolie handhaaft de staat de rechtsorde en beschermt hij de vrijheid van de burger. De vrijheid van de burger is zijn fundamenteel recht op anders zijn. In ons verschil zijn wij voor staat en recht gelijk. Daarom is de bescherming van de minderheid een belangrijke democratische opgave. Het geweldsmonopolie moet voorkomen dat deze verschillen tot geweld leiden. Onze onenigheid moet draaglijk blijven. De staat kan dat alleen gezaghebbend doen als hij ten aanzien van alle verschillen neutraal blijft. Hij handhaaft de normen – wat niet mag. Hij bemoeit zich niet met de waarden – wat moet. Althans, zo zou het moeten zijn. In werkelijkheid is de staat allerminst neutraal en zeer actief in het domein van de waarden. Er moet immers heel veel: emanciperen, gezond leven, veilig en verstandig eten, participeren, solidair zijn. Dat klinkt sympathiek, maar de staat is geen sympathieke organisatie. Omdat de staat de dwang hanteert en dus als enige institutie immoreel mag handelen moet hij verre blijven van onze moraal. De dreiging ligt altijd op de loer dat politieke meerderheden hun opvattingen over het goede leven aan minderheden opleggen. Dan bevoordeelt de staat liberale geloofsopvattingen boven orthodoxe. Dan sluit de staat een school die uitstekende Cito-scores, maar onaanvaardbare opvattingen heeft. Dan voert de staat een cultuurpolitiek en noemt deze multicultureel.
Evenmin mag de staat zich bemoeien met de waarheid. De geschiedenis kan onmogelijk worden gecanoniseerd, zolang er strijdige historische interpretaties zijn. Voor de een is de Beeldenstorm een verzetsdaad, voor de ander cultuurbarbarisme. Dat scheelt in Nederland slechts kilometers. Trots is in het politieke domein net zo gevaarlijk als een pertinente waarheidsopvatting. Een politicoloog zei ooit dat machthebbers het zich kunnen permitteren niet te leren. We hebben machthebbers nodig om de samenleving te beschermen tegen al te enthousiaste verkondigers van de ene waarheid.
Omdat politieke elites macht uitoefenen moeten zij over bijzondere deugden beschikken; het gevaar van de staat schept verplichtingen. Frissen bepleit daarom een aristocratische politiek. Opnieuw schreef hij een controversieel en fascinerend boek op een moment dat de actuele politiek in grote verwarring verkeert.
Peter Tersteeg
peter@tersteeg.biz
peter@tersteeg.biz
* illustratie van Francis Bacon voorstellende de angst van Paus Innocentius voor de machtsuitoefening die bij zijn positie hoort.
